Pitao sam malog puža, da mi svoju kuću proda…

„PITAO SAM MALOG PUŽA DA MI SVOJU KUĆU PRODA…“

„Sad je jesen, noć je hladna
Bar me pusti da prespavam…“

Во прекрасниот авторски текст за Шабан Бајрамовиќ – „Кој беше Шабан Бајрамовиќ“, Ѓорѓе Матиќ прераскажал една интересна анегдота од снимањето на песната „Pitao sam malog puža“ (Шабан Бајрамовиќ и Moстар Севдах Реунион), a настанот бил забележан и на видео запис и до скоро бил необјавен:

„Постои видео снимка, за која се надевам дека еден ден ќе се појави некаде (снимката се појави пред некој месец и истата е објавена на почетокот на текстов), а која е направена во текот на работата на Шабановиот повратнички албум со бендот Мостар Севдах Реунион. Шабан ја снима една од своите ретки песни на српски јазик, издвоена во сѐ, во и онака, издвоениот репертоар. Таа песна е „Pitao sam malog puža“, која е исполнета со еден немилосрден, постојан ритмички „кец“, каков што имаат севдалинките. Над непроменливото отчукување на пулсот на бендот, Шабан изведува серија на вокални бравури, за кои не се знае дали се технички или емотивно потешки, преку шестминутното развивање на тажалката, за тоа како на комар („на карти, на барбут“), ги изгубил сите пари.

Шабан пее во состојба на една апсолутна концентрација, како „столб од светлина“, како што еднаш Ален Гинзберг ја опишал концентрацијата на младиот Боб Дилан на сцената; пее со затворени очи и типично искривено лице – во едно тајно братство на овие физички гестикулации. Шабан пее маестрално како „soul shouter“ од некој протестантски хор од Луизијана, како фламенко солист од Андалузија, како пакистанскиот qawwali мистичар Нусрет Фатех Али Кан. Преку карактерот на Словените и Ромите, во песната е прикажана една блиска, антропоморфна слика, во која ликот (Шабан) разговара со

полжавот и го прашува „дали ќе му ја продаде својата куќа“, а полжавот, нормално, му одговара налик на ромскиот Шагал, кој слика во воздухот. Kaкo „кругови во вода“, Шабан опеал еден целосно завршен, самоодржлив свет, кој трае онолку, колку и самата изведба. Кога матрицата завршува, Шабан речиси во истиот момент ги отвора очите, ја враќа позата на лицето во еден скоро празен израз, отсутно гледа, а бидејќи никој од режијата, од пултот, не му одговара ништо, бидејќи сите се останати без зборови, тој им поставува прашање од типот: „Беше ли добро ова?“. Како ништо да не се случило…“

 
Текстот на песната:

Pitao sam malog puža, da mi svoju kuću proda,
A puž meni odgovara: otkud tebi, druže, para?

Kad si para ti imao, na kartama,
na kartama, na barbut, proćerdao,

Kad sam para ja imao, svakome sam tada dav’o,
A sad više nemam para… nemam više ni drugara.

Zato molim malog puža da mi svoju kuću proda.

Nemoj puže, nemoj tako, jel’ ti mene nije žao,
Sad je jesen, noć je hladna… bar me pusti da prespavam.

I sad više nemam sreće, jer voljena mene neće…

Човекот доброволно да се смали до висината на еден полжав, па дури и под неговата малечка висина, тоа значи крајна свесност за својата гревовна состојба, но и за својата виновност во непромисленaта постапка. Тоа значи човекот да ја манифестира својата понизност. А, понизноста е една од најобезвредените човечки доблести на денешницава. Тоа е така, можеби затоа што таа често се меша со понижувањето. Но, разликата е огромна. Понижувањето е последица. Тоа настанува дури по чинот кој има за цел да понижи, неправедно да ја намали нечија важност. А смирението манифестирано преку понизноста е фундаментално гледиште, парадигма на живеење, односно, начин, кој човекот слободно го прифаќа за да ја живее секоја поединечна ситуација низ една таква призма. Не е лесно да се биде понизен, особено во свет кој „совршените“ луѓе го скроиле според нивните „совршени“ идеи.

Шабан одлично ја познавал состојбата на човекот кој изгубил сѐ во животот. Изгубил толку многу, така што не се обраќа ниту кон свој близок или пријател за помош, туку кон еден малечок полжав. Кога имал пари – давал секаде и секому за да помогне, а кога немал пари – немал ни пријатели. Таква е суровата реалност, такво е денешното лажно и лицемерно пријателство. Но, ако не се тука околу нас нашите „пријатели“, тука се Божјите творби, тука е малечкиот полжав, кој има своја куќа која не може да ја загуби толку лесно, како што тоа може да го направи човекот преку комарот.

Проблемот со комарот не е ниту мал, ниту лесен, бидејќи оној, кој ќе се осмели и ќе почне да се надева на среќна победа, прво мора да го отфрли логичното размислување и здравиот разум и да се препушти на ирационални надежи за некоја необјаснива добивка. Со други зборови, од реалниот свет, човекот треба да се префрли во светот на имагинацијата и мечтаењето, за да започне таква неизвесна и нелогична надеж за необјаснива среќа. Како еден вид бегалец, тој почнува да живее во свет на соништа, надежи и очекувања, кои понекогаш се дури и многу поинтересни и повозбудливи од самата парична добивка, која многу често се покажува како недоволна и многу краткотрајна. Уште повеќе, ако се случи некој што многу се надева на добивка, навистина да добие нешто, тоа во никој случај не го извлекува од кризата, туку служи само како некаков „доказ“ дека е можно да се добие на среќа, а потоа човекот тоне уште подлабоко и останува заробен многу подолго од лажната надеж, што потоа доведува до уште поголема горчина и мрак.

Затоа, човекот не смее да дозволи да биде заведен со пасивно чекање на некаква необјаснива правда. Таквото очекување, каде што нашите способности, сили, вештини, интелигенција итн, немаат речиси никаква улога, каде што одлучува само некаква „слепа“ судбина, не е достојно за човекот.

Во одбивањето на полжавот да му ја продаде својата куќа на комарџијата, го добиваме одговорот на прашањето што треба човекот во тој момент да направи и да се преиспита. Не дека полжавот не сакал да му помогне на покајаниот комарџија, кој ја сфатил својата грешка, туку тоа е едноставно невозможно – таа е составен дел од живото ткиво на полжавот и тој не може да се оддели од неа туку-така, како што тоа може да го направи еден непромислен потег на човекот – комарџија.

И така, клекнат пред полжавот, очи во очи со него, засрамен, комарџијата сфаќа дека понизноста е појдовна точка, момент на спознавање, со која човекот ја разбива бесмислената и лажна слика за сопствената непогрешливост, мегавозвишеност и  совршеност. Да се ​​биде смирен, значи да се стави сè на своето место, но на своето соодветно место. Затоа, само понизниот човек може да се постави на вистинското место: да ја признае својата недостојност, како и неможноста да се разбере целата реалност. Таквото гледиште доведува до свесност за сопствените ограничувања, но и до желба за понатамошно знаење, до незадоволство од стагнацијата и мртвилото на духот.

Колку и да е расипан човечкиот живот, оваа песна на Бајрамовиќ нѐ потсетува дека, сепак, нашиот живот, како Божја творба, во својата скриена длабочина чува некоја важна, неуништива вредност; сила, која преку верата и Божјата благодат, може да направи револуционерен пресврт во неговото емпиричко постоење. Човечкиот живот во себе носи некаква, никогаш незатемнувачка светлина од светлината на Божјиот живот; сила, која човекот и при неговиот најголем гревовен пад, му дава надеж и можност повторно да го подигне својот поглед нагоре, но откако претходно ќе се соочи со „нискоста“ на еден полжав, кој има своја куќа и свое достоинство.

Блажениот Августин премудро рекол: „Бог го создал човекот за да го соедини со Себе и да го направи апсолутно среќен“. Дури и кога е ладно, дури и кога е есен, дури и кога сме клекнати пред полжавот со молба барем една студена ноќ да ја преспиеме во неговата скромна куќарка, не сме заборавени од Бога. Доведени сме во таква состојба заради преиспитување, заради тоа што треба да сфатиме дека во животот треба да бидеме среќни, дури и кога понизно молиме од полжавот за една услуга, која не ја добиваме, заради наше вразумување и преумување, заради наше поправање и исправање.

Најубавата приказна за Шабан своевремено ја раскажала покојната Љиља Петровиќ. Во времето кога ги снимал своите сензационални први албуми, во почетокот на осумдесеттите години од минатиот век, Шабан речиси и да не се појавувал на телевизија. За тоа постоела причина, која се случила на снимањето на видео спотот за нестварно преубавата Шабанова песна „Бел коњ“ („Parno gras“). Спотот бил снимен со филмска камера, во некоја бескрајно поетична магловитост, а во тој спот, Шабан, облечен во црна кожена јакна, навистина јавал на бел коњ. Според раскажувањето на Љиља, по снимањето на последниот кадар од спотот, Шабан го украл коњот, и јавајќи на него додека се снимале последните секунди од спотот, го снемало, со намера повеќе и да не го најдат.

Скоро на сите песни, снимени на носач на звук, Шабан е придружуван од брилијантниот оркестар на Зоран Пејковиќ (се поставува едно потпрашање: каде ги снема таквите оркестри и зошто денес никој не свири така маестрално, како тогаш?). И после толку многу години од снимањето на тие албуми, како и после толку години од смртта на Шабан, музичките критичари поставуваат сосема обични прашања: Од каде кај Шабан таков тон, од каде таква „фарба“ во неговиот глас, од каде таа стилизација, таа техника, како тоа се случува и како се развива? Што слушал Шабан во својата младост ( а сигурно е дека нешто слушал, зашто музичар не се постанува туку-така)? Како ги сложувал сите свои песни, пред сѐ текстуално, а потоа и музички? Всушност, што воопшто требало да се случи, за да се постане еден Шабан Бајрамовиќ?

Многумина ќе речат: „Па, тој е Ром. Тие го носат тоа со себе“. Но, овде треба да се потсетиме на зборовите за Беси Смит на американскиот критичар Алберт Мари и истите да ги парафразираме во нашиот контекст: „Ако ромската музика навистина е одраз на стотиците години на мака, тогаш, како таа, во толку многу години го родила единствениот Шабан Бајрамовиќ?“

Ако Шабан, за колективното и често невешто око, бил симбол на Ром, во смисла на поедноставување на тезата „еден за сите“, како тогаш зад едно такво подвижно клише со златни заби и шарена облека, кому средината му се потсмевала, како можело во исто време да се крие еден толку забележително посебен човек, краен индивидуалец и – да, чистокрвен уметник, автор, нестварен стилист? Значи, како може во него да се содржи целокупната култура, а во исто време и она што се издигнува над неа, што создава особеност, која со никоја друга е неспоредлива?

Треба да се каже и тоа дека исфрлањето на светска сцена на Шабан Бајрамовиќ преку Мостар Севдах Реунион не било лесно, зашто аранжманите за песните, кои требало да ги исполни, биле погрешни, или премногу „пристојни“, всушност малограѓански, проткаени со снобовско и насилно врзување за џез музиката, небаре Шабан не беше  сам за себе свој сопствен џезер, кому не му треба ништо, па често снимките се случувало да бидат смешни, пренатрупани со мегаломански решенија, типични за школуваните градски музичари. Кај Шабан секогаш важела девизата – тоа што е помалку е повеќе! И само тогаш, кога се почитувала неговата мистерија, кога аранжерите и продуцентите ќе ја сфателе и ќе ја прифателе сопствената вчудовиденост, само тогаш резултатите биле вонсериски. Шабан бил брилијантен кога неговиот глас бил сниман без компјутерски ефекти, со многу слободен простор и со голема пејачка слобода. А до колкава мерка таквите студиски услови и придружби можеле да го ослободат неговиот „дух од ламбата“, тоа до ден-денес предизвикува неверување и шок!

На носачите на звук понекогаш се наоѓаат снимки, кои не се запшани, односно, скриени се на крајот на албумот, одвоени, и обично се нарекуваат ghost track – или некако по наше „песни – духови“. На снимањето на албумот Gypsy Legend, во последен момент било предложено да се сними можеби најемотивната Шабанова балада „Sila kale bal“ („Има црни очи“). Оваа нумера е снимена потполно соголена, се слуша само вокалот и акустичната гитара. Резултатот бил магичен. По седум исполнети песни, кога сите се восхитени со кулминацијата за „малиот полжав“, албумот завршува. Настаува тишина. Но, по неколку секунди, од никаде, ненадејно од далечина повторно се слуша гласот на Шабан, во ехо, без инструменти, сам, и уште еднаш го пее рефренот за девојката со црна коса и зелени очи – „Sila kale bal, zelene yakha – me mangav la daje, o la me kha lav“ – „Ја љубам, мајко, ќе умрам заради неа“, и полека постанува сѐ потивок, како да се оддалечува некаде.

Како да е тука, а не е, се појавува и го снемува, а кога веќе сме помислиле дека нешто сме уловиле и расветлиле, неговата појава ја снемува како да е дух. Останува само гласот, а тоа е повеќе од доволно, кога станува збор за еден Бајрамовиќ. Не мораме сѐ да знаеме, ниту сѐ да разбираме. Доволно е да слушаме и да чуеме!