
ХРИСТИЈАНСКАТА ЕТИКА И СВЕТСКОТО ПРАВО
<… Делото на Законот е напишано во нивните срца, та затоа се управуваат според законот, бидејќи нивната совест им сведочи за тоа, и нивните мисли помеѓу себе се обвинуваат или оправдуваат во оној ден, кога, според моето благовестие, Бог преку Исуса Христа ќе ги суди тајните на луѓето“ (Рим. 2, 15-16)
Право (латински – jus; санскритски – yoh) = уметност во доброто и еднаквото; норма од еквивалентен карактер која за основа го има признавањето на еднаквоста на сите луѓе; поделба на доброто и еднаквото според достоинството на секое лице.
ПРОИСХОД И ХРИСТИЈАНСКОТО ТОЛКУВАЊЕ НА ПРАВОТО
Бог е совршенство, па според тоа и светот, кој го створил, е совршен и хармоничен. Исполнувањето на Божјите закони значи живот, исто како што и Самиот Бог е бесконечен и дарител на живот. Преку паѓањето во грев на прародителите Адам и Ева, злото и гревот влегле во светот. Во исто време, паднатиот човек ја зачувал слободата, со Божја помош, да го избира вистинскиот пат. Притоа, чувањето на богодадените заповеди го зацврстува животот, а отстапувањето од нив задолжително води кон смрт, зашто таквото отстапување не е ништо друго, туку директно отстапување од Бога, од битието и животот, кои единствено можат да бидат во Него. „Ете, јас денес ти предложив живот и добро, смрт и зло. Ако ги слушаш заповедите на Господа, твојот Бог, што денес ти ги давам, – да Го сакаш Господа, твојот Бог, да одиш по сите патишта Негови и да ги извршуваш заповедите и законите Негови, – тогаш ќе живееш и ќе се намножиш… Ако, пак, се одврати срцето твое, и не послушаш, и се заблудиш, па почнеш да им се поклонуваш на други богови и да им служиш, тогаш, ви јавувам денес, дека ќе загинете и нема долго да останете на земјата…“ (5. Мој. 30, 15-18). Во земниот поредок на нештата, гревот и отплатата честопати не одат едно со друго, но најчесто се разделени со многу годишна дистанца, па дури и со поколенија. „Јас сум Господ, Бог твој, Бог ревнител, кој, за гревот на татковците што Ме мразат ги казнувам децата, до третото и четвртото колено, и Кој покажува милост до илјадници поколенија кон оние, кои Ме сакаат и ги пазат заповедите Мои“ (5. Мој. 5, 9-10). Таквото разграничување на престапите и казните, од една страна, ја чува човечката слобода, а од друга страна – ги принудува разумните и благочестиви луѓе со особено внимание да го изучуваат Божјиот домострој, за да се научат да го разликуваат правилното од неправилното, законот од беззаконието.
Многубројните збирки на поуки и законодателства претставуваат древни споменици, кои се пренесени во писмена форма. Безусловно, тие водат потекло уште од многу поодамна, уште пред појавата на писменоста во човештвото, зашто делото на законот најпрво било запишано од Бога во човечките срца (спореди: Рим. 2, 15). Во човечката заедница правото постои уште од искон. Првите законодателства на човекот му се дадени уште во рајот (спореди: 1. Мој. 2, 16-17). По гревопаѓањето, кое претставува нарушување од страна на човекот на Божјиот закон, правото постанува граница, излез кој се заканува со нарушување како на човечката личност, така и на целокупното човечко општожитие.
За да можеме поконкретно да ја определиме областа на црковното право, неопходно е да се сфати правилното значење на поимот „право“. Философијата на правото познава различни определувања на овој термин, но, сепак, сите тие имаат слични толкувања и сфаќања. Таквото разногласие е условено со постоењето на разните теории за правото. Колку повеќе поимот „право“ е поширок и побитен во правната наука, толку повеќе ќе зависи карактерот на правната теорија.[1]
Многу теории за правилно формулирање на правото не се лишени од црковниот авторитет. Пред сè, овде се мисли класичната римска определба, која влегла во „Дигестите“ на императорот Јустинијан (533 г.), откаде што е позајмена во византиските законодавни зборници „Василики“ и „Прохирон“ (IX в.), а исто така и во канонскиот зборник „Алфавитна Синтагма“ од Матеј Властар (1335 г.). Таму се најдува следнава дефиниција: „Правото е уметност во доброто и еднаквото“.[2] Иако оваа дефиниција не е изразена на јазикот на современата наука, сепак, во неа јасно се оцртуваат логичката јасност и концептираност. Областа на правото се одделува од областа на науката и уметноста, но и се подразбира дека науката е творештво во областа на вистинитото, а уметноста – во областа на естетиката. Со потенцирањето дека правото е уметност и во еднаквото, тоа се оградува и од етиката, која, иако е творештво во областа на доброто, сепак, не е ограничена од потреба на еднаквоста.
Сфаќањата за еднаквоста, справедливоста и еквивалентноста дозволуваат да се направи јасна граница меѓу правото и моралот. Затоа, не случајно, во древно време како симбол на правото служела вагата – инструмент, кој има за задача да ја мери тежината на предметите преку поставување на рамнотежа.
Во философијата на правото од XVIII век преовладувал формалниот правец. Правото се определувало како средство за разграничување на волјата на одделни лица. Како што забележал рускиот правник, професорот Коркунов, „оваа теорија целосен развој достигнала во учењата на Томазо, Кант, Фихте, кои јасно го одделиле правото од моралноста и му придале јасно формален карактер. Во правото гледале јасен поредок на човечките односи. Како функции на правото биле определени разграничувањата на секоја индивидуа во една неприкосновена сфера, каде што слободно можела да се пројавува неговата волја“.[3]
Сепак, во правната наука од XX век се обединиле неколку школи: социолошката, психолошката, феноменолошката, нормативната… Заедничка црта и општоважечко значење на правото, без разлика дали е државно или црковно, ќе најдеме кај сите школи. Според нив, основната функција на правото се содржи во регламентација на однесувањето на луѓето, нивните активности, базирајќи се на санкциите по однос на нарушувачите на воспоставениот правопоредок. Како задача на правото се јавува регулирањето на взаемните односи меѓу луѓето, кои живеат во општеството, по пат на воспоставување на подеднакви задолженија и правила на однесување за сите.
Правото не го сочинува ништо друго, освен прописи, со кои, во една човечка заедница, на релативно долго време и функционално, се регулираат односите меѓу нејзините членови и групи, па на таков начин се остварува неопходно потребниот поредок за живот и опстанок. Што, всушност, сака да се постигне со воведувањето на правниот поредок, тоа е прашање на кое различно се одговара. Според позитивистичката теорија, правниот поредок е насочен кон регулирање на односите меѓу оние фактори, кои се носители на власта во народот, но не само во остварување на правдата, туку и самото право да биде што поправедно. Доколку, пак, тоа не се случи, тогаш, таквиот случај е последица од регулирањето на односите меѓу носителите на власта. Спротивно на ова, според идеалистичката теорија, правниот поредок се базира на идејата на правото, која, всушност, претставува принцип на праведно право, вистинско право. И според оваа теорија постои неправедно право, но тоа е последица на правниот развој, кој, како и секоја еволуција, покажува несовршенство, сè додека не достигне совршенство.
Без сомневање, на овие теории не може да им се оспори секоја вистинитост, но мора да се каже дека се еднострани и дека во сè не го изразуваат секој постоечки правен поредок. Така, на пример, позитивистичката теорија е во право кога тврди дека во правниот поредок постои регулирање на односите меѓу носителите на власта, а можеби токму во тоа и се состои вистинскиот правен поредок. Но, оваа теорија не е во право кога на правниот поредок целосно му го оспорува елементот на правдата. Бидејќи, доколку правото е праведно, тоа е така, затоа што се бара правдата да биде мошне важен фактор во правниот поредок. Затоа идеалистичката теорија е на вистински пат, доколку ова го констатира и признае. Но, таа не е во право, доколку оспорува дека правото е насочено на регулирање на односите меѓу носителите на власта и дека во тоа нема право.[4]
Кога Христос говорел дека не дошол да го наруши законот, туку да го исполни, тоа, меѓу другото имало и таква смисла, дека Он не се појавил на земјата специјално за да се бори со тогашниот правен поредок, туку секогаш го имал во предвид, па дури во одредени ситуации и му се потчинувал. Он лично никогаш не бегал од судот. Он никогаш не ги советувал другите да го избегнуваат плаќањето на данок на царот. Со трговијата имал конфликти исклучиво во Божјиот храм, каде што и не ѝ е местото. Во Неговите параболи и беседи се содржи богата јуриспруденција, која сведочи за тоа дека Он, иако не ги посетувал тогашните правни институции, сепак, не излегувал против нив со осудување. Он ги константирал едноставно и спокојно, како нешто нормално, притоа потенцирајќи различни видови на сопственост, владеење со имот (спореди: Матеј 24, 43; Лука 12, 39); поседување на стока (спореди: Матеј 7, 6); лозје (спореди: Матеј 21, 33; Марко 12, 1); изнајмување на лозје (спореди: Матеј 21, 34); правен однос меѓу господари и робови (спореди: Матеј 24, 45-51; Лука 17, 7); управување на имот со полномошно (спореди: Матеј 25, 14); кредитни и трговски операции со таланти, мини и бисери (спореди: Матеј 25, 27; Лука 19, 13; Матеј 13, 45-46); користење на имот (спореди: Лука 8, 3); купо-продавање (спореди: Лука 12, 6); продавање на имот (спореди: Лука 12, 33); поделба на имот (спореди: Лука 15, 12); изнајмен труд (спореди: Матеј 20, 2); заем (спореди: Лука 7, 41; 11, 5); управување со домот (спореди: Лука 16, 1-4); формален систем за докази (спореди: Јован 8, 17); предавање на суд (спореди: Матеј 5, 25). Христос неколкупати се занимавал и со толкување на постоечкото право, односно, Мојсеевото законодавство и разрешувал правни прашања, но не по сопствена иницијатива, туку за да не ги остави без одговор провокаторите. Он даде толкување на законот за развод (спореди: Марко 10, 2); за прељубодејноста (спореди: Јован 5, 3); објасни, која заповед од законот е најголема (спореди: Матеј 22, 37-39) и им докажал на садукеите, кои постојано Го искушувале, дека се лажат, оти не ги познаваат Писмата (спореди: Матеј 22, 29).
Без да се ограничува од такви случајни екскурзии во областа на правото, Христос го искажал и Својот сопствен поглед за судот и правото. Тој поглед, слободно можеме да кажеме, се јавува како христијанска философија на правото. Пред сè, тој поглед не прави разлика меѓу моралот и правото. Во него нема двојна мерка, надворешна за правото, а внатрешна за моралот: Intus ut libet, foris ut moris est; не прави разлика меѓу легалноста и моралноста. Напротив, Христовиот став за правото тежнее кон свој максимум. Неговиот став ја бара правдата – една и неразделна и допушта таму каде што е правдата, таму да биде и вистината: „А оној што твори вистина, оди кон светлината, за да се видат неговите дела, бидејќи се по Бога извршени“ (Јован 3, 21). Аналогно на ова, Неговиот став проповеда искреност, но и справедливост во правото на суд: „Не судете според надворешноста, туку судете со праведен суд!“ (Јован 7, 24). Тој го осудува лицемерието – данокот на порочната добродетел. Ги осудува книжниците и фарисеите дека ја чистат „чашата и чинијата однадвор, додека внатре тие се полни со грабеж и неправда“ (Матеј 23, 25). Ги осудува предвреме составените одговори за пред судот: „Кога, пак, ќе ве поведат, за да ве предадат, не грижете се однапред што ќе говорите, ниту размислувајте…“ (Матеј 13, 11). Онаму, каде што има праведност, таму клетвата е непотребна. Затоа, „не колнете се воопшто“ (Матеј 5, 34). Самиот Христос пред судот или молчел, или, пак, ја кажувал само вистината.[5]
[1] Спореди: ЦЫПИН В. А., Церковное право, Holy Trinity Orthodox School, New York, 2005, стр. 6.
[2] Спореди: ВЛАСТАР М., Алфавитная синтагма, Москва, 1996, стр. 18-31.
[3] Цитирано според: КОРКУНОВ Н. М., Лекции по общей теории права, Санкт-Петербург, 1908, стр. 7.
[4] Спореди: ДИМИТРИЈЕВИЋ др. Димитрије, Морално богословље (Православна етика), Београд, 1974, стр. 95-96.
[5] Спореди: СПЕКТОРСКИ Евгений, Християнство и култура, София, 1941, стр. 202-208.