Данијел Берковиќ
ЧУВАЈТЕ СЕ ОД КУЧИЊАТА!
ПОЛОЖБАТА И УЛОГАТА НА КУЧИЊАТА ВО БИБЛИСКИОТ ДИСКУРС [1]
КУСА СОДРЖИНА
На овој или на оној начин, животните и човекот неразделно се поврзани. Било да се работи за соработка, било да е тоа недоразбирање. На човека некогаш му се пријатели и помагачи, но исто така, лесно му постануваат и животни прехранбени намирници. Во историјата на религијата, животното постанува битен дел во односот меѓу човекот и Бог. Имено, како жртвен принос, животното постанува своевидно средство за медијација меѓу човекот и Бога. Во библискиот дискурс, односот меѓу човекот и животните се прикажува или како надмоќ на човекот над животинскиот свет, човекот да „биде господар над рибите морски, и над птиците небески, и над ѕверовите – над целата земја и над сите гадинки што се движат по земјата!“ (1. Мој. 1: 26-30), или како однос на взаемен страв: „А сите ѕверови земни и сите птици небески, и сиот земен добиток, и сè што се движи по земјата, и сите морски риби да се плашат од вас; во ваши раце се предадени“ (1. Мој. 9: 2). И на крајот, животното постанува човечка храна: „Сè што се движи и живее, ќе ви биде храна; сето тоа ви го дадов, како што ви го дадов зеленото растение“ (1. Мој. 9: 3).
Во односот меѓу човекот и животните, овде се има за цел да се укажи и прикажи во каква положба во библискиот дискурс и контекст се наоѓа кучето, земајќи го во предвид и поширокиот религиско-историски контекст.
БИБЛИСКИОТ БЕСТИЈАРИЈ [2]
Библискиот бестијариј многу повеќе претставува менажерија[3], отколку фарма на домашни животни. Во библискиот текст, кучето нема да го пронајдеме меѓу припитомените домашни животни или домашни миленици, но затоа ќе го најдеме „заглавен“ меѓу ѕверовите и домашните животни. Дотолку повеќе, во библискиот текст кучето постанува една од карактеристичните метафори, а во религиско-историскиот контекст, тоа е едно од неодминливите и важни животински видови.
Во сточниот фонд на библиски економии, од домашните животни преовладува ситната стока. Во тој контекст, за фамилијарното куче нема место. И покрај фактот дека од религиски причини во Израилот овчарството било исклучително развиено, би можело да се очекува дека кучињата-овчари ќе бидат застапени, но во библискиот текст само на едно место се спомнува овчарското куче. Во својата ламентација[4], праведниот Јов им се обраќа на оние, кои му се потсмевале во неговата несреќа: „А сега ми се потсмеваат помладите од мене, оние, чии татковци не би се согласил да ги ставам со кучињата на стадата свои“ (Јов 30: 1).
Што се однесува, пак, до домашните животни, еврејската именка „tson“ означува генерички поим за ситна стока. Во набројувањето на сточното богатство, оваа ситна стока најчесто се најдува во пар, како „овци и говеда“. На таа сточна листа се појавуваат и козите. За праведниот Јаков се говори дека поседувал „двесте кози со двесте јарци, двесте овци со двесте овни“ (1. Мој. 32: 14). За Лот се говори дека
имал „овци и говеда“ (1. Мој. 13: 5), а за богатите, воопшто, се говори дека поседувале овци и говеда „во изобилие“.
Авраамовиот имотен лист бил уште посериозен. За него се говори дека поседувал „маски и камили“ (1. Мој. 12: 16). Кај царот Соломон на менито се спомнува и дивеч (елени, срни и дивокози). Но, во библиската штала нема да најдеме пердувести животни, ни свињи, но ни коњи, а за домашни миленичиња не станува ни збор. Сè останато од животинскиот род вброено е во категоријата на диви животни. Сепак, во библискиот бестијариј едно животно зазема особено место, иако не почесно, а тоа е – кучето. За кучето не можеме да кажеме дека е див ѕвер, но во библискиот бестијариј не е ниту припитомено диво животно. Според сите библиски текстуални известувања, кучето е прикажано како дел од скитнички чопор. Во некои прикази, всушност, се говори и за бесни кучиња, кои скитаат наоколу како стрвници.
Павловата опомена: „Пазете се од кучињата!“ (Фил. 3: 2), апостолот секако дека не ја напишал како предупредување за во некој влез од двор или приватен имот на некој просечен еврејски дом од тоа време. Кучето не било чувар на домот. Ако апостолот веќе предупредувал на животните, попригодно за времето и просторот би било да предупредел: „Чувајте се од лавовите“ или „Чувајте се од змиите отровници“. Еврејските куќни дворови од библиските времиња на влезните врати немале предупредувања како овие, од нашиве дни: „Чувајте се од кучето“, „Пази лошо куче“ или кучешки профил, на кој е напишано „Овде јас чувам“.
Со зборовите „Пазете се од кучињата, пазете се од лошите работници“, во своето Послание до Филипјаните, апостолот остро и со сарказам предупредува, упатувајќи ги кон збирштината на непријатели, кои ги нарекува „лоши работници“ и „кучиња“. Евидентно дека кучињата тогаш биле реална присутност и опасност, па апостолот одучил да ги искористи и како метафора. Ваквото предупредување и целокупното место на кучето во библискиот контекст, има исклучително метафоричко значење. Истовремено треба да се има на ум и положбата, која ова животно ја зазема во религиско-историскиот и митскиот контекст и како сето тоа се вклопува во библискиот контекст.
Без сомневање, апостолот овде се повикува и на третманот и визијата на кучето од ракурсот на Стариот Завет и раниот јудеизам. Меѓу другото, ова се заклучува и од фактот што кучето овде го наведува во множина, како дел од кучешки чопор, како што тоа, според времето и просторот, често го сретнуваме во старозаветниот литературен контекст.
КУЧЕТО КАКО ПРИЈАТЕЛ НА ЧОВЕКОТ
Кучиња има разни врсти и многу е веројатно дека кучето е животински вид со најмногу раси. Ги има големи, поголеми и многу големи; ги има и толку мали, па речиси ги има и од џепна варијанта. Некои се дресирани да ги чуваат куќите, имотите или стадата со овци. Има кучиња кои спасуваат луѓе, кои пронаоѓаат опасни нешта. Некои само им прават друштво на своите стопани и имаат сè, само не кучешки живот.
Кучето како најдобар човечки пријател, сепак, е новост од современото доба. Дури во современиот дискурс, кучето се позиционира како домашно милениче. Сепак, постојат траги дека кучето било фамилијаризирано и многу порано од постанокот и историјата на раниот Израел. Еден од многу ретките и помалку загонетен спомен за кучето, како евентуално фамилијаризиран миленик, наоѓаме во расказот за Товит, кој патува за Медија, за да ги врати десетте таткови сребреници. На тоа патување го придружува Рафаил и едно куче. Таткото го испраќа Товит на пат и му говори: „Приготви се за пат и среќен ви пат!… Оди со овој човек, а Бог, Кој живее на небото, нека ви подари среќно патување и Неговиот ангел да ве придружува. И така отпатуваа обајцата и кучето на момчето со нив“ (Тов. 5: 17).
Со текот на патувањето, Товит се загрижи за својот болен татко, па Рафаил му говори: „Не знаеш ли, брате, во каква состојба го оставивме твојот татко? Ајде, да побрзаме напред, пред твојата жена, за да го понаредиме живеалиштето, а ти земи ја в рака коската од рибата. И така тргнаа, а и кучето потрча по нив“ (11: 1-3). Во преостанатите библиски текстови, кучето, речиси, во најмала рака, е безвредно животно. Во циничното вреднување на сè што постои, библискиот проповедник вака заклучува: „Сè што се случува со синовите човечки, се случува и со животните; крајот им е ист: како умираат едните, така умираат и другите, и едно е дишењето кај сите, и човекот нема предимство пред добитокот, зашто – сè е суета!“ (Проп. 3: 19). Истиот библиски писател прагматично заклучува дека, сепак, „и куче живо е подобро, отколку мртов лав“ (Проп. 9: 4).
МЕТАФОРИКА НА КУЧЕТО
Како и кај другите животни, така и кај кучето, постои цела низа на зоонимски фраземи, кои го сместуваат во човечкиот свет, а често се работи за состојбите или карактеристиките на човекот. Кога е голема жештина, говориме дека „пес не издржува на ваква жештина“; за тешкиот и напорен живот се говори дека е „кучешки живот“. Потоа, може да се биди „уморен како пес“. Човечката состојба за неизгласива жед или глад се споредува со фраземата „гладен како пес“. Врската на човекот и кучето може да се однесува и на звуците кои одѕвонуваат, па можи „да се сквичи“ или „да се завива како пес“. Животинските гласови често заземаат и ономатопејска вредност и кај самите зооними: кукавицата кука, кучето р’жи, гулабот гуга… Библискиот писател, душманите и непријателите на псалмопејачот и на Бога, кои треба да се истребат, ги опишува како оние, кои р’жат како кучиња: „Навраќаат секоја вечер, гладуваат како кучиња, и одат околу градот; тие се радуваат кога бараат храна, а кога нема да се заситат, ги поминуваат ноќите р’жејќи“ (Псал. 58: 14-15).
Што се однесува, пак, до антропонимте, и тука кучето е дискриминирано животно. Имено, роднината на кучето – волкот, често го најдуваме меѓу антропонимите. Многу словенски презимиња, кои настанале или со физички споредби или психички карактеристики, често го имаат волкот како свој етимолошки извор: Волчески, Волчев, Волканоски, Вуковиќ, Вучиниќ, Вучиќ… (Во македонските презимиња има цела една зоолошка градина: Пауноски, Еленоски, Мечкароски, Гулабоски, Зајкоски… (заб. прев.).) Во овој антропонимски контекст, кучето и практично го нема!
ОД ВОЛК ДО ДОМАШНО МИЛЕНИЧЕ
Всушност, овој наслов би требало да гласи: Од мршојадец до домашно милениче. Имено, денешното наше секадеприсутно домашно милениче, човековиот најдобар пријател, далеку е од она куче, кое го сретнуваме во библискиот текст и контекст. Од сите животни, со исклучок на свињата, библискиот бестијариј го вбројува кучето можеби на најлошите позиции, паралелно со најлошите мршојадци. Тоа куче некогаш било „волк кој скита“, а потоа со вдомил (припитомил) и постанал куче. Симболизам и синоними за волкот се крволочник, скитник и војник. Волкот е и господар на зимата, па во фолклорната традиција, волците се собираат и во дружини скитаат по цела зима. Итриот волк во приказната за Црвенкапа е граблив непријател на човекот, кој напаѓа и прождерува. И на крајот, волкот преминува во магиски и вампирски врколак, кој ги сигнифицира мрачните сили.
Интересно е тоа што, библискиот текст, за разлика од кучето, не го опишува волкот како нечисто животно, туку го назначува како опасен непријател и грабливец. Во оние малку цитати во библискиот текст, волкот се појавува речиси во идиличен месијански контекст на владеење на мир и соживот: „Тогаш волк ќе живее со јагне… Волк и јагне ќе пасат заедно…“ (Иса. 11: 6; 65: 26). Во еден ваков идиличен библиски контекст, кучето никаде нема да го најдеме. Покрај свињата, која е нагласено ритуално нечисто животно, кучето е мршојадец, пред кое ги фрлаат мртвите животни за јадење. Некоја евентуална индикација за кучето како домашно милениче ќе најдеме многу подоцна, дури во Новиот Завет (спореди: Матеј 15: 26). Дотолку повеќе, кучето дури и ќе го изеде мртвиот човечки труп: „Кој од Јеровоамовиот дом ќе умре во глад, него кучињата ќе го изедат“ (3. Цар. 14: 11), а во својата глад ќе ја изеде и сопствената повраќаница: „Песот се враќа на својата блувотина“ (2. Петр. 2: 22). Мртвото куче е дисфемизам и навреда за расипана и неморална човечка личност (спореди: 2. Цар. 16: 9) или за крајно самопонижување: „Што е твојот слуга, та погледна милостиво на така мртов пес како мене? “ (2. Цар. 9: 8).
Месото од растрганите животни, на Израелците не им било дозволено да го конзумираат, а тоа им се фрлало на кучињата: „Затоа и месо од растргнато животно да не јадете; фрлај им го на кучињата“ (2. Мој. 22: 31).
РЕЛИГИСКИОТ БЕСТИЈАРИЈ
Обожувањето на животните со додавање на божествени својства (зоолатрија), препознатливо е низ целокупната историја на религијата.[5] Битот на животискиот симболизам во религискиот бестијариј, упатува на некои духовни и космички начела, било да се работи за снага (бик, коњ, крокодил), изобилие и благосостојба (стаорец), зло и лукавост (змија), невиност (јагне, овца). Теофанискиот симбол на слегувањето на Бог меѓу луѓето (Светиот Дух), исто така е означен со животинска симболика (гулабот). Во библискиот и религискиот бестијариј, некои од животните со припитомени (вдомени), а други се диви ѕверови. Некои ни се одвратни (змијата), а од некои се гадиме (стаорците). Сепак, во некои религиски традиции, отсутноста на стаорците е лош знак. Таму стаорците се знак на благосостојба и богатство (Јапонија).
Меѓу народите од библискиот контекст, сведочиме за приказни и поистоветувања на животни и нивните божества. Староегипетската религија се темели на поприлично шаренолик бестијариј на божествени метаморфози и еманации, почнувајќи од кравата Ахет, која е посредничка на божествената објава, која го подготвува патот на Великиот бог Ра, а според одлуките на боговите Лавови. Крокодилот, пак, е еманација на богот Ани, со седиште на обожување во градот Секхем.[6] Филистејскиот бог Дагон, прикажуван е како спој на човек и риба. Дагон има човечко тело, со раце и нозе, но има опашка од риба.
БИБЛИСКИОТ БЕСТИЈАРИЈ
Во Библијата, животните заземаат многу важно место, а нивната улога во многу нешта е важна за подобро разбирање на секупната библиска порака. Некои животни се сигнификантно библиски присутни, па токму за нив и за нашето разбирање на нивната улога, во многу нешта зависи и нашето подобро разбирање на библиските вери (јудеизмот, христијанството). На пример, како поблиску и подобро ќе се сфати христијанството без „ Јагнето Божјо“ (Јован 1: 29), или, да речиме, „Лавот, Кој е од Јудиното колено“ (Откр. 5: 5)? Од друга страна, пак, во библискиот бестијариј има животни, кои заземаат место на другиот спектар по важност и улога (кучето). Значи, додека на едни животни им е придодадена вредност и изразито негативна улога (кучето), има некои кои, пак, мистериозно се отсутни од библискиот текст (мачката). Во библискиот текст, мачката се спомнува само еднаш, речиси сосема случајно, во книгата на пророкот Варух, ученикот на пророк Еремиј. Во убавиот и живописен опис на ништожноста, јаловоста и беспомошноста на паганските богови и нивните храмови, пророкот Варух, спротивставувајќи се на идолатријата, за нив говори дека ги јадат црви, кои излегуваат од земјата, па ги гризат нив и нивните алишта. Тие и не чувствуваат дека лицата им се поцрнети од чадот, што се издигнува во храмот. На нивните тела и глави слетуваат лилјаци, ластовици и други птици, а има и мачки!
Иако мачката зазема премногу важно место во египетскиот пантеон на богови, таа сосема е исфрлена од библискиот текст. Но, кучето премногу често се спомнува, а контекстот на библискиот бестијариј не е благонаклонет кон него. Ако свињата е третирана како нечисто, обредно и прехранбено животно, кучето уште повеќе е озлогласено. Тоа во Библијата е олицетворение на ненаситност, па речиси постојано е прикажувано како мршојадец, честопати испратен по Божја казна да убива и ненаситно да јади. Во една прилично мачна сцена, библискиот писател на ја претставува Божјата казна, која ја снашла Језавела, жената на кралот Ахав, а ја довршиле токму кучињата. Јуј, синот на Јосафат, бил извршител на казната над Језавела, па кога ја здогледал на прозорецот од дворецот, тој наредил: „Фрлете ја! Тие ја фрлија, и крвта и се разлеа по ѕидот и по коњите, и ја изгазија… Најдете ја онаа проклетница и погребете ја, бидејќи е царска ќерка. Отидоа да ја погребат, но од неа не најдоа ништо, туку само черепот, нозете и дланките од рацете… А Јуј рече: Такво беше словото на Господа, што го изрече Он преку слугата Свој Тесвитјанинот Илија, велејќи: Језавелиниот труп ќе го изедат кучиња на Језраелското поле“ (4. Цар. 9: 33-36).
Пророкот Еремиј наговестува голема несреќа над тврдокорниот и неверен израилски народ, па затоа Бог врз нив ќе испрати четири зла: „Меч за да ги убива, кучиња за да ги раскинуваат, небески птици, и полски ѕверови, за да ги јадат и истребуваат“ (Ерем. 15: 3).
Кучето, заедно со свињата, е олицетворение на нечистотија и извалканост, затоа, ништо, што има вредност, не се фрла пред свињите или кучињата. „Светињата не ја давајте на кучињата, и не си го фрлајте бисерот пред свињите“ (Матеј 7: 6).
КУЧЕТО И ЗООЛАТРИЈАТА
Низ целокупниот митолошко-религиско-историски збир, кучето зазема едно од средишните места, нешто како психопомп (водич или спроведувач на мртвите души). Во хрватското издание на Речникот на симболи, ќе сретнеме воведен преглед, но и доволно опсежен опис на кучето низ религиско-митолошката историја. Од грчкиот Кербер, до египетскиот Анубис. Анубис или Анпу е египетско божество, прикажувано со човечко тело и кучешка глава, кое понекогаш, едноставно, прикажувано е како куче. Една од главните задачи, кои некогаш Анубис, синот на Озирис (Ра), требало да ги изврши, е да го пронајде мртвото тело на Озирис. Во повеќето од овие митолошки светови, кучето го снајдува една неблагодарна задача на водач на мртвите[7] во задгробниот живот или подземниот свет. Во митолошката историја, кучето, исто така, се поврзува со месечината и окултните месечеви божества (на пример: кучето завива на полна месечина).
Иако во старозаветниот текст и контекст, кучето, всушност, непосредно не зазема такво митолошко место и задачи, какви што ова животно извршува во тие митолошки светови, јасно е дека во библискиот контекст, кучето на свој начин е „мртвонадзорник“, или дури и пратеник за извршување на Божјата казна (спореди: Ерем. 15: 3). Како и да е, кучето во Библијата е прикажано како мршојадец, кој ги раскинува и јади мртвите трупови, но и човекот.
Некои тврдат дека првото спомнување на кучето во библискиот текст како зол дух, се наоѓе уште кај расказот за Каин и Авел: „Тогаш му рече Господ Бог на Каина: Зошто се огорчи? Зошто се помрачи лицето твое? Зарем, кога правиш добро, не го креваш ли лицето? А ако не правиш добро, тогаш гревот е пред вратата: тој те влече кон себе, но ти надвладај го!“ (1. Мој. 4: 6-7). Изразот „гревот е пред вратата“ е еврејски партицип од глаголот „демни“, „стои во заседа“, значи, „оној, кој демни“, „демнач“. Во многу други преводи стои „ѕвер на прагот“. Во религиско-историскиот контекст, голема е веројатноста сепак да станува збор за куче-демон, кое ја демни жртвата и треба да ја однесе во другиот свет. Доколку ова би било точно, тогаш, воедно, тоа би било и првата библиска алузија на митолошкиот контекст, во кој кучето се наоѓа во религиско-историски контекст.
КУЧЕ, КУЧЕНЦЕ ИЛИ КУТРИШТЕ?
Ако еуфемизмот претставува разубавување или ублажување на нешто, што е неповолно или неугодно, па тогаш тоа постанува јазично табу, тогаш таквото нешто се комуницира на „завиткан“ начин, со разни циркумлокуции[8]. На другиот крај од јазичниот или говорниот спектар, се наоѓа дисфемизмот, како намерно грд и пежоративен исказ, со намера некој да биде навреден и понижен. Во еден таков, дисфемиски говор, кучето постанува пес или џукела.
Библиската еврејска лексика, во граматичка смисла, не познава деминутиви или дисфемизми, но во синтаксичка и стилистичка смисла тие сепак постојат. Во повеќе библиски преводи, со право се употребуваат некои од овие решенија, па „обичното“ куче во стилистичка и синтаксичка смисла постанува „кутриште“ (во македонскиот превод: „подолен од куче“): „Филистеецот му рече на Давида: Зошто си тргнал против мене со стап и со камења? Да не сум куче? Давид му одговори: Не, туку подолен од куче“ (1. Цар. 17: 43). Во конотативна смисла, кучето постанува „пес“ во својот дерогативен облик.
Што се однесува, пак, за кучето како „кученце“, во библискиот текст и контекст, единствен „кучешки“ еуфемизам и деминутив, наоѓаме во параболата за жената Хананејка, која Го повикува Исуса да и ним, неевреите, им подели милост како на кучињата (во македонскиот превод треба да стои: „кученцата“). Оваа јазична проблематика, во новозаветниот грчки јазик е поедноставна, зашто грчкиот јазик познава деминутиви.
ДЕМИНУТИВИТЕ ВО БИБЛИЈАТА
Јазичната употреба на деминутиви во библискиот текст бара посебен третман и релативно малку е истражувано на оваа тематика. Овде ќе бидат дадени само минимални назнаки на оваа тематика, во однос на овде преземената тема од библискиот бестијариј, посебно на кучето.
Во основата на деминутивот, освен евидентната ознака на маленкост и смаленост, се додава и милостивост. Затоа, малото куче постанува кученце, кокошката постанува коковче, а малиот човек е човече. Доминанта на деминутивот постанува афективноста и чувствителноста на смаленоста, која особено се однесува на детската милостивост во секојдневниот (народен) и колоквијален говор. За да не ја навредиме дебелата личност, ќе речиме дека е „полничка“, но никако дебела. Заради честата, претерана и често непотребна употреба на деминутивите, всушност, можно е да се загуби нивното вистинско и право значење. Во колоквијалниот и народен говор во кајкавските краеви и култури, деминутивите се особено омилени јазични инструменти. Нормално, таквото служење со деминутиви би било невообичаено и сосема непримерно во било кај свечен говор. Размерот или процентот на користење на деминутиви, да речиме во говорите од говорницата во Обединетите нации, приближен е на нула. Исто така, апстрактните поими немаат ниту деминутиви, ниту аугментативи. Апстрактните именки, како што се добрина, љубов, убавина, вистина, лага и сл., не можат да бидат „деминутизирани“.
Иако деминутивите се неразделен дел од говорот, јазикот и културата, тие навистина можат да се разликуваат според нивната употреба или според видот на јазичната творба. А некои јазици како да не можат без деминутивите.
НАМЕСТО ЗАКЛУЧОК
Религискиот и митолошкиот бестијариј, воглавно, го третира кучето како зоолатриска категорија, каде што кучето поприма особено улога на медијатор меѓу световите, овој и оној. Како спроведувач на мртвите души, кучето има и улога на психопомп во повеќето митологии. Во таа смисла кучето е блиско на демоните. Во библискиот контекст, кучето нема непосредна улога на психопомп, но е мршојадец и душманска закана за неверниците. Ова е особено нагласено во Псалтирот, каде што кучињата (душмани) во чопор го загрозуваат животот на псалмопејачот: „Кучиња многу ме опколија, цела чета од злочинци се врти околу мене; ми ги пробија рацете и нозете“ (Псал. 21: 16). Кучето, како домашно милениче, во библискиот текст не го наоѓаме, со ретки нагласувања дека кучето на тогашниот човек би можело да му биди и од корист (Јов 30: 1).
Кучето е третирано како исклучително нечисто животно и олицетворение на валканост, животно, кое се враќа на својата повраќаница. Во метафориката, кучето било симбол на безвредност и навреда за човекот. Така, Авенир, навреден од Јевостеј, се обратил кон него со зборовите: „Зар сум јас песја глава? Јас денес направив милост кон домот на татка ти Саула“ (2. Цар. 3: 8). Во тој поглед, и денешниот дискурс потенцијално го третира кучето како навреда за човекот, доколку е спореден со кучето. Но, сепак, кучето денес има стекнато и поинаков епитет како „најдобар пријател на човекот“ и, најверојатно, како едно од најпопуларните домашни миленичиња.
Превод: протоереј Златко Ангелески
[1] Објавено во: KAIROS – Evanđeoski teološki časopis / Godište VIII. (2014), br. 1, str. 69-80
[2] Бестијариј – збирка од фантастични приказни за животните, омилена во средниот век, која води потекло од Исток. Означува и простор за животни во староримскиот циркус (заб. прев.).
[3] Менажерија – збирка и изложба на живи, претежно егзотични животни, кои најчесто се дресирани во циркус (заб. прев.).
[4] Ламентација — тагување, оплакување (заб. прев.).
[5] Во контекст на тоа, животнискиот симболизам е присутен и во разни уметнички изрази, било да се тоа визуелни или литературни уметнички изрази. Најчесто тој уметнички израз се поврзува со религискиот симболизам.
[6] Во ведската религиска традиција, црната крава (huan pin), го назначува женскиот принцип, како врска меѓу небото и земјата.
[7] Психопомп (грчки: ψυχοπομπός), буквално значи „водач на душите“. Во религиски контекст, психопомпи се сите оние творби, чија задача е да направат премин и да ги спроведат душите на умрените во задгробниот живот. Воглавно, во различни култури и религии, психопомпите се прикажувани и во животинска форма: коњ, магаре, куче, був… Во грчката митологија, улогата на психопомп му е дадена на богот Хермес, кој секогаш е прикажан со палка во раката и капа со крилја. Хермес е син на Зевс и „моќен спроводник“. Додека Ахилеј тагувал над мртвиот Патрокле, тогаш Тетида, Ахилеевата мајка го тешела со зборовите: „Смири се, не очајувај. Зевс ќе ти го даде за заштитник моќниот спроведувач Хермес“(заб. прев.).
[8] Циркумлокуција или перифраза (περίφρασις, periphrasis, peri = за, oколу; phrasis = говор, израз; латински: circumlocutio) е фигура, со која со повеќе зборови или неколку реченици се опишува или заменува некој поим, користејќи некои негови битни ознаки. Со перифразата се појачува стилот, особено во реториката, па затоа често се нарекува реторичка метафора. Во некој контекст, перифразата може да постани и еуфемизам (заб. прев.).
БЛАГОВЕСТИ 